تلاش‏هایی برای کاهش خشونت در محله ‏های افغان نشین

حامی – تجربه بيش از 15سال فعاليت حرفه‏ ای در حوزه پناهندگان و به ویژه زنان و کودکان مهاجر و پناهنده مقیم  ايران نشان داده كه یکی از جدی‏ترین معضلات زنان مهاجر افغان در ایران تحمل خشونت‏های خانگی مبتنی بر جنسیت است که اغلب از سوی مردان فامیل اعم از پدر، برادر، همسر و حتی نزدیکان مرد درجه دو اعمال می‏شود که اصولا در فرهنگ کهن حاکم در نگرش و سنت‏های جامعه افغانستان و تاثیرات جانبی آن ریشه دارد.

طرح کاهش خشونت علیه زنان مهاجر افغان در ایران نیز در همین راستا طراحی و برنامه‏ریزی شده و با توجه به گستردگی و پراکندگی جمعیت مهاجر افغان در شهرها و روستاهای کشور و توجه به معضلات و مشکلات پیچیده این جامعه؛ اجرای این طرح در قالب یک طرح توانمند سازی و بسیج اجتماعی امکان پذیر بوده است. از یک سو شناسایی؛ آموزش و توانمند سازی گروه‏های سنی جوان و با تحصیلات حداقلی دیپلم و لیسانس از میان مهاجرین افغان‏ مقیم ایران و از سوی دیگر بهره‏ گیری از سیستم آموزش خوشه ‏ای و ترویج مباحث ارائه شده از طرف گروه‏های آموزش دیده به جامعه محلی خود.

در این طرح که در دو شهر تهران و مشهد که از جمله شهرهای بزرگ مهاجر نشین کشور محسوب می‏شوند؛ 100 نفر از جوانان پناهنده افغان اعم از زن و مرد انتخاب شدند تا با کسب آموزش‏های فشرده ای با محورهای حقوقی؛ روانشناختی؛ بهداشتی و جامعه شناختی در 4 گروه 25 نفره آمادگی ورود در جامعه محلی خود به عنوان تسهیلگر محلی را پیدا کردند. آنها در مسیر کاهش آسیب‏های اجتماعی رایج  در جامعه مهاجران و با محوریت مقابله با خشونت‏های خانگی توانمندی‏های لازم را به دست آورده و طرح هایی را در محله هایی که در آنجا ساکن بودند؛ اجرایی کردند. طرح هایی که نتایج نخستین به دست آمده از آن نشان از تاثیرگذاری آموزش تسهلیگری به جمعیت تحصیلکرده و جوان افغان داشته و خوشبختانه در همین زمینه شاهد شکل گیری حوزه های گفتمانی با روحانیون و ریش سفیدان محل برای کاهش انواع خشونت ها علیه زنان و کودکان هستیم.

خشونت خانگی یکی از انواع خشونت است که از طرف بزرگسالان یا مردان اعمال می‌شود و باید تحت نظر و دقت بیشتری قرار گیرد، زیرا در محدوده خانواده، همیشه خشونت از جانب فرد قدرتمند (قدرت بدنی، اقتصادی، اجتماعی) بر فرد بی‌قدرت یا کم قدرت اعمال می‌شود. در این حالت، قربانی به دلیل ضعف اقتصادی و اجتماعی، در موقعیت وابستگی به فرد قدرتمند قرار دارد و از آنجا که در اکثر موارد از حقوق انسانی، اجتماعی خود آگاهی ندارد، قادر به پایان بخشیدن به این شرایط نیست و در مواردی که سعی می‌کند به مقاومت و دفاع از خود بپردازد، چون هیچ پشتیبانی ندارد، شرایط زندگی را برای خود سخت تر می‌سازد. قربانیان خشونت خانوادگی به شدت محتاج کمک و پشتیبانی جامعه، دولت، نهادها و سازمانهای گوناگون هستند تا از شرایط سخت زندگی خود رهایی یابند.

ویژگی مشترک در زنان خشونت دیده

یکی از نکاتی که در تحقیقات این رشته همواره مورد نظر بوده، به ‏دست آوردن ویژگی‏ های مشترک زنانی است که مورد خشونت واقع شده اند زیرا، گمان بر این بود که این زنها ویژگی‏های شخصیتی خاصی دارند، مثلاً اعتماد به نفس پایینی دارند، یا تقسیم نقش سنتی در خانواده شان حاکم است، اما نتایج تحقیقات خلاف اینها بود و نشان داد که این زنها هیچ نوع تفاوت قابل ذکری با زن‏های دیگر ندارند.

هر چند که ویژگی مردانی که نسبت به همسر خود خشونت می‌ورزند، گفته شد. اما در یک جمع‏بندی باید گفت که مردها از هر طبقه اجتماعی، با هر میزان سواد و تحصیلات و با هر نوع وابستگی قومی و مذهبی ممکن است زن خود را مورد خوشنت قرار دهند و از طرف دیگر زن نیز بدون توجه به طبقه اجتماعی خود، سطح سواد و تحصیلات، وابستگی‏های قومی و مذهبی ممکن است مورد خشونت قرار بگیرد. این رفتار خشونت آمیز و پذیرش آن بیش از آنکه فردی باشد، اجتماعی است و در شرایطی که هنوز الگویی مثبت تلقی می‌شود و حتی به نوعی تشویق می‌شود نباید انتظار دیگری داشت.

در چند جمله خشونت علیه زنان در جامعه مهاجران افغان در ایران از دلایل متعددی برخوردار است       

• حاکمیت فرهنگ سنتی مردسالارانه به عنوان یک فرهنگ غالب در ارزش‏ها؛ تفکر و کنش اتباع افغانستان و بالتبع مقید بودن جامعه مهاجران افغان در ایران به فرهنگ و ارزش‏های کهن ملی خود.
• آسیب‏های روانی ناشی از مهاجرت و پناهندگی و تطبیق با محیط جدید که معمولا با اختلال روانی و رفتاری همراه است
• پائین بودن سطح آموزش زنان به دلیل عدم دسترسی به آموزش ناشی از محدودیت‏های خانوادگی و اجتماعی که به طور معنا داری به کاهش اعتماد به نفس و پذیرش خشونت در خانواده اثر گذاشته است.
• عدم ادغام اجتماعی مناسب در محیط؛ پایبندی فراوان به آداب و سنن جامعه پدری؛ ناتوانایی‏های فردی ناشی کم سوادی یا بی سوادی به منظور برقراری ارتباط مثبت و موثر با جامعه میزبان. ناکامی‏های اقتصادی خانواده و تشدید مشکلات مالی ناشی از ناپایدار بودن و یا فقدان سیاست‏های دولتی برای اشتغال به کار پناهندگان و مهاجران که به طور طبیعی بر کنش‏های رفتاری مردان علیه زنان در خانواده تاثیر گذار است.
• انزوا و لطمه فردی و اجتماعی زنان مهاجر در محیط اجتماعی جدید . به طور معمول مردان پناهنده ناگزير اند كه براي تأمين معاش وارد جامعه ميزبان شوند، اما زنان پناهنده به طور سنتي درگير مشاغل خانگي هستند و به دور از فضاي اجتماعي جامعه ميزبان مي‏مانند. اين امر در مورد زنان افغان از شدت بیشتری برخوردار است که از یک محیط کاملا بسته با فرهنگ اجتماعی روستایی و سنتی وارد محیط اجتماعی نیمه سنتی و شهری شوند. اين انزوا علاوه بر عدم رشد و توسعه شخصيت اجتماعي آنها، باعث مي‏شود كه حوزه خصوصي زندگي آنها از ديد عموم پوشيده بماند و امکان هر گونه نظارت اجتماعی  و مداخله در موارد خاص و حاد نیز از بین برود. زندگی مخفیانه در کنار فقدان شرایط نظارت بر زندگی عمومی و خصوصی افغانها در ایران در عین حال امکان فرار بیشتری را برای  مردان افغان فراهم کره است؛ مرداني كه با همان ارزش‏هاي سنتي خانواده در افغانستان در ايران حضور  يافته‏اند و ورود در محیط اجتماعی جدید هم مانع از تحدید آداب و سنن مانوس نشده است. در مقابل زنانی هستند که به دلیل عدم ارتباط با جامعه پیرامونی ناگزیر از پذیرش هر گونه خشونت فیزیکی و روانی از سوی خانواده و به ویژه  همسر خود است.
• تعدد زوجات و فرهنگ چند همسری در مردان افغان، فرار از بار مسووليت سرپرستي خانوار و سپردن آن به زناني كه فاقد مهارت‏هاي فردي و اجتماعي لازم براي كسب درآمد هستند  نیز از جمله عوامل ارتكاب خشونت‏هاي خانگي متعدد و اعمال تبعيض‏هاي مبتني بر جنسيت در میان جامعه پناهندگان افغان است که به نظر ریشه در فرهنگ؛ آداب و رسومی دارد که در شرایط خاص سیاسی و اجتماعی افغانستان در بیش از 3 دهه جنگ و خشونت نهادينه شده است. تاثیرات اجتماعی این پدیده در ایران؛ زنان مهاجری است که تا سالیان دور به حال خود رها شده و هیچ راه گریزی نیز برای خاتمه شرایط حاکم بر خود را نمی‏یابند. متاسفانه این موضوع در کنار رشد نگرش منفی جامعه میزبان نسبت به مهاجران افغان و بویژه مهاجرانی که در سالهای اخیر وارد شده و هنوز فرصت راهیابی به جامعه عمومی را نیافته اند نتیجه ای جز غفلت و نادیده انگاری را براي اين زنان رقم نزده است.

در کنار تمام شواهد و نمونه‏هایی که هر روزه از بالا بودن نرخ خشونت خانگی در میان خانواده‏های مهاجر افغان مقیم ایران حکایت می‏کند؛ مراجعه به گزارش تحقیقی که در سال 1389 توسط کارشناسان انجمن و در یک جامعه آماری 100 نفره و با هدف بررسي‌ میزان خشونت و همسرآزاری در بین زنان افغان  ساکن در منطقه کن تهران به صورت اتفاقی انجام شد؛  نیز موید نگرانی‏هایی است که در خانواده‏های پرجمعیت مهاجران به وضوح قابل لمس است.

نتيجه‌ نهایی حاصل‌ از پژوهش‌ حاكي‌ از آن‌ داشت كه‌ میزان همسرآزاری و خشونت علیه زنان افغان  به طرز نگران کننده‏ای بالا است و این نکته رانیز نبایداز نظر دور ساخت که آمار به دست آمده با توجه به محدودیت‏های فرهنگی حاکم بر زنان مهاجر مبنی بر پذیرش رفتارهای خشونت آمیز مردان فامیل و نیز اختفای میزان و شدت خشونت به منظور حفظ آبروی خانواده بوده و چه بسا که برخی آمار و نتایج دیگر هنوز از چشم ما و دیگر پژوهشگران این حوزه دور مانده باشد.

 دغدغه های حامی برای جلوگیری از خشونت

تمام آنچه تا بدینجای گزارش به آن اشاره شد انجمن را  بر آن داشته تا بنا بر مسوولیتی که همچنان از سال‏های گذشته در مسیر بهبود وضعیت زنان و کودکان پناهنده در ایران بر دوش گرفته، با ارائه نگرانی‏ها از یک سو و راهکارهای پیشنهادی از سوی دیگر زمینه رفع و یا حداقل کاهش مسایل و مشکلات ناشی از مهاجرت را بر زنان پناهنده و مهاجر ساکن در ایران را فراهم آورد و از طرف دیگر امکان بازگشت پایدار مهاجرین به کشورشان را تسهیل بخشد. همچنین انجمن تلاش کرده تا با اجرای برنامه‏های آموزشی برای جمعیت مهاجر و پناهنده نسبت به توانمندسازی فردی و اجتماعی آنها همت گمارد. با این رویکرد که هرگونه اقدام مثبت برای بهبود وضعیت مهاجران در ایران تلاشی است مثبت برای کاهش آسیب های اجتماعی ناشی از شکاف میان جامعه میزبان و مهاجر در کشور.