سال های مدیدی است که کشور ایران علاوه بر میزبانی خیل کثیری از پناهندگان و مهاجران افغان، پذیرای مهاجرین و پناهندگان عراقی نیز هست. اما هر بار که از مسائل و موضوعات مربوط به جامعه پناهنده سخن می رود در ابتدای امر پناهندگان و مهاجران افغان و موضوعات مبتلا به آنها به دلیل کثرت تعداد و حضورشان در گوشه گوشه کشور به ذهن می رسد. در حالی که حداقل به لحاظ زمانی حضور پناهندگان عراقی در ایران از قدمت بسیار بیشتری نسبت به افغان ها برخوردار است. با این حال به دلایل متعدد مانند تعداد کم آنها و شایدعدم ارتباط نزدیک آنها با جامعه ایرانی شناخت زیادی از آنها، ارزش ها، آداب وسنن؛ مشکلات و چالش های آنها در ایران و … وجود ندارد.

در روزهای گذشته به بهانه تدارک مراسمی به مناسبت روز جهانی پناهنده فرصتی پیش آمد تا طی مصاحبه با برخی از فعالان عراقی اطلاعات محدودی نسبت به چند و چون حضور پناهندگان عراقی در ایران، مشکلات و مسائل همچنین چالش های فراروی آنها  به دست آوریم.  این اطلاعات به صورت یک گزارش مختصر در مورد وضعیت پناهندگان عراقی در ایران تهیه شد که به سمع و نظر شما می رسد.

به طور کلی حضور پناهندگان عراقی در ایران به بروز بحرانهای سیاسی و اجتماعی داخلی این کشور در مقاطع مختلف تاریخی باز می گردد که هر کدام از این بحران ها به نوبه خود در طول تاریخ مستمسکی برای ورود و استقرار پناهندگان عراقی در خاک ایران به شمار می رود.

موج اول مهاجرت 

موج اول مهاجرت اتباع عراقی به ایران به سال 1980 بازمی گردد که با روی کار آمدن صدام حسین به عنوان رئیس جمهوری عراق در سال 1979 و آغاز درگیری های مسلحانه حزب بعث حاکم بر دولت عراق با دولت ایران تعداد زیادی از عراقی های ایرانی الاصل مقیم عراق در سال 1980 از این کشور اخراج شده و به مرزهای ایران فرستاده شدند. در این میان فعالان عراقی سیاسی عراقی الاصل (احزاب شیعه) که به علت مخالفت با سیاست های حزب حاکم تحت تعقیب, فشار و شکنجه بودند نیز به دلیل گرایش های سیاسی, مذهبی که به دولت ایران داشتند رهسپار ایران شدند.

موج دوم مهاجرت 

موج دوم مهاجرت پناهندگان عراقی به ایران پس از وقایع انتفاضه شعبانیه سال 1991 و آغاز درگیری های احزاب سیاسی شیعه با دولت حاکم در شهرهای جنوبی عراق آغاز شد. در این سال ها پس از شکست جریانات شیعه جریان تعداد زیادی از مردم شهرهای عمدتا مرزی عراق- ایران به دلیل اوضاع نابسامان سیاسی وارد خاک ایران شدند. آمار منتشره تعداد کلی این افراد را 500 هزار نفر اعلام می کند. اما تعداد پناهندگان عراقی در ایران کاهش قابل توجهی داشته است و آمارها نشان می دهند تا سال 2002 تعداد این افراد به 206 هزار نفر رسیده است.

اما علل اصلی کاهش تعداد مهاجرین عراقی در طول این سال ها در ایران را می توان به شرح ذیل شمرد:

–       تعدادی از پناهندگان عراقی که اصلیت ایرانی داشتند تابعیت ایرانی دریافت کردند

–       تعداد زیادی نیز به کشورهای اروپایی مهاجرت کردند

علل اصلی مهاجرت مجدد پناهندگان عراقی و مشکلات آنها در ایران:

–       موانع قانوین از جمله عدم دریافت تابعیت ایرانی پس از اقامت طولانی در ایران

–       نداشتن پاسپورت و اجازه سفر

–       عدم ثبت قانونی ازدواج و طلاق

–       عدم دسترسی به فرصت های شغلی مناسب به دلیل ممنوعیت اشتغال در ایران

–       فشارهای اقتصادی

–       نداشتن تابعیت فرزندان متولد شده در ایران و عدم تأمین آینده تحصیلی شغلی فرزندان

–       برخوردار نبودن از حقوق شهروندان و تسهیلات اجتماعی مانند بیمه تأمین اجتماعی، بیمه شغلی و…

البته ناگفته نماند که تعداد زیادی از این افراد در مسیر مهاجرت مجدد به دلیل نداشتن اجازه قانونی و پاسپورت متحمل سختی ها و مشکلات زیادی شدند و در این بین  عده زیادی از آنها در مسیرهای تزانزیت و قاچاق مسافر جان خود را از دست دادند.تعداد زیادی از این پناهندگان در اردوگاه ها و بقیه نیز در شهرهای بزرگ عمدتا تهران، مشهد، قم و خوزستان ساکن شدند.

پناهندگان عراقی در ایران

تعداد پناهندگان عراقی ساکن در ایران تا قبل از سقوط رژیم عراق 205 هزار نفر بود که این عدد پس از سقوط دولت حاکم در عراق و بازگشت پناهندگان عراقی به کشورشان درحال حاضر به 40 تا 45 هزار نفر رسیده است. از این تعداد تنها 6 هزار نفر در اردوگاه ها ساکن اند و بفیه در شهرها اقامت کرده اند.

اردوگاه های سکونت پناهندگان عراقی در ایران:

–       اردوگاه جهرم در استان فارس که بزرگترین اردوگاه در ایران است و در حدود 2 هزار نفر جمعیت دارد

–       اردوگاه ازنا در لرستان که در حال حاضر 1 هزار نفر در آن سکونت دارند

–       اردوگاه گتوند در استان خوزستان بین

–   اردوگاه های کردستان، آذربایجان، کرمانشاه که در حال حاضر 2000 تا 2500 نفر از کردهای عراقی در آن سکونت دارند و به دلیل نداشتن مدارک هویتی و تابعیت در عراقی تمایلی به بازگشت ندارند.

تعداد 11535 خانوار عراقی در کل ایران اقامت قانونی در ایران دارند. که تعداد 40399 نفر از این جمعیت کل خانوار 3537 نفر با اتباع ایرانی ازدواج کرده اند.( اداره امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور)

مسائل زنان پناهنده عراقی 

در این میان زنان تعداد قابل توجهی از جمعیت پناهندگان را به خود اختصاص می دهند و با مشکلات عدیده ای مواجهند که از آن جمله می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

–       فقدان همسر یا فرزند در هنگام مهاجرت

–   مشکل زبان و عدم توانایی در برقراری ارتباط با جامعه میزبان به دلیل بدبینی برخاسته از تفکرات قومی عرب و عجم و ترس از غلبه فرهنگ جامعه میزبان بر فرهنگ جامعه محلی

–       نداشتن فرصت شغلی مناسب به دلیل موانع قانونی و به تبع آن مشکلات اقتصادی و فشارهای ناشی از آن

–       نگرش سنتی و قومی نسبت به زن و رواج فرهنگ مردسالاری

–       تأثیر پذیری کودکان از فرهنگ جامعه میزبان و ایجاد شکاف فرهنگی بین فرزندان و والدین

–       نداشتن حمایت قانونی در مسئله طلاق و حضانت فرزندان

–       سابقه تاریخی فرهنگی بین دو کشور (مشکل در برقراری ارتباط از جانب دو طرف) به علت تبلیغات فرهنگی نامناسب رسانه ها

–       ممنوعیت قانونی تردد بین شهرهای ایران

–       مشکلات اقتصادی به ویژه در ارتباط با زنان سرپرست خانوار

اقدامات صورت گرفته برای پناهندگان عراقی در ایران 

از تغییرات مثبتی  در  میان جامعه عراقی در طی سالهای حضور در ایران به وجود امده از جمله:

پیدایش نگرشی تازه در مورد حقوق زنان در خانواده و اجتماع

همخوانی فرهنگ مذهبی جامعه میزبان با جامعه عراقی

مدرسه ایران زمین از 3 سال پیش فعالیت خود را آغاز کرده است در سال اول تنها تعداد 18 دختر و 46 پسر را شامل می شد. تعداد دختران در سال دوم به 90 نفر رسید و در سال سوم 140 دختر و 100 پسر در این مدرسه موردآموزش قرار گرفتند.

 درطی این سال های تعدادی از پناهندگان عراقی با توجه به نیازهای جامعه محلی و با کمک گرفتن از افراد خیر عراقی داخل در ایران و سازمان های بین المللی و مشارکت عراقی های مقیم ایران فعالیت هایی را در راستای بهبود وضعیت آنها انجام دادند که از آن جمله می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1-  ایجاد مراکز بهداشتی در مناطق تحت سکونت پناهندگان عراقی جهت برطرف کردن نیازهای بهداشتی و اشتغال تعداد زیادی از پناهندگان فارغ التحصیل رشته های پزشکی که قادر به اشتغال در مراکز بهداشتی کشور میزبان به دلیل ممانعت های قانونی نبودند.

2-    ایجاد مراکز فرهنگی مذهبی جهت اشتغال زایی و ترویج افکار مذهبی

3-    ایجاد مراکز خیریه جهت کمک و حمایت از افراد بی بضاعت ، زنان سرپرست خانوار و کودکان یتیم

4-    ایجاد مراکز آموزشی جهت آموزش کودکان

در این میان تنها موسسه  خدمات رسانی که به طور رسمی در سطح بین المللی در ایران و در ارتباط با پناهندگان عراقی فعالیت می کند کمیته کمک رسانی به پناهندگان عراقی IRAC است که درسال 1991 پس از انتفاضه شعبانیه در راستای امداد رسانی فوری به آوارگان عراقی در مرز همت شروع به کار کرد. از آن تاریخ به بعد سازمان فعالیت خود را گسترش داد که با توجه به تعداد زیاد پناهندگان عراقی و افغانی و نبود سازمان های حمایت کننده کافی  می توان به برخی از مهمترین فعالیت های آن اشاره کرد:

–       ارسال سوخت و مواد غذایی به اردوگاه ها

–       ایجاد مدرسه در مقطع ابتدایی

–       تأسیس کتابخانه در اردوگاه های رحیم آباد، بعثت و شوش

–       ساخت مسجد

–       تحت پوشش قرار دادن 300 کودک یتیم

–   اجرای پروژه خدمات بهداشتی درمانی در مراکز بازگشت پناهندگان افغانی در 6 استان و مراکز بازگشت پناهندگان عراقی در مرز شلمچه و پیرانشهر

–   اعطای تسهیلات و کمک های نقدی به مدارس خودگردان عراقی و افغانی در تهران، قم و جمکران . مدرسه واقع در شهر قم دارای 500 دانش آموز است و مدرسه ایران زمین شهریه 75 کودک توسط این سازمان تأمین می شود.

تهیه و تنظیم گزارش:
سوزان حسینی